تعریف:
حرکات منظم و نوسانی و مکرر چشم ها در یک یا چند منطقه بینایی که بطور غیر ارادی رخ می دهد و بطور فیزیولوژیک و هم بطور پاتولوژیک می تواند رخ دهد را نیستاگموس گویند. این حرکات بصورت رفت و برگشتی یا بصورت پاندولی بوده، همزمان با بروز آن بیمار عدم تعادل را مطرح و چرخش خود یا محیط را بیان می کند. همچنانکه علامت خارجی یک بیماری عفونی تب می باشد، علامت خارجی یک سرگیجه واقعی نیستاگموس است. در واقع تنها علامت عینی مهم سرگیجه نیستاگموس است . سرگیجه ای همراه نیستاگموس نیست، یک سرگیجه واقعی نیست. به عبارت بهتر سرگیجه واقعی نیست بلکه یک احساس سرگیجهاست. نیستاگموس هم بصورت فیزیولوژیک و هم بصورت پاتولوژیک میتواند بروز کند.
نیستاگموس را به چند طریق دسته بندی مینمایند:
اول : بر اساس جهت نیستاگموس که می تواند عرضی، عمودی ، چرخشی یا پاندولی باشد. نیستاگموس های پاندولی از لحاظ سرعت و ارتفا‌ع یکسان هستند، لذا جزء کند و تند ندارند ولی نیستاگموس های ضربانی، که بطور شایعتر دیده می شوند، دارای دو حرکت کند و تند هستند. پس علاوه بر تقسیم بندی فوق، نیستاگموس ها را میتوان به دو نوع کلی پاندولی و ضربانی تقسیم نمود.
دوم : بر اساس عاملی که باعث بروز نیستاگموس می شود، که بر این اساس سه دسته نیستاگموس بوجود می آید.
1- نیستاگموس فیزیولوژیک : میتوان این نوع نیستاگموس را با تحریکات خاصی ایجاد نمود که مثال آن در تست اپتوکینتیک است و مثال عملی آن فردی است که در ترن نشسته است، حرکات آرام چشم اشیاء را دنبال کرده و سپس با یک حرکت تند، چشم به وضعیت اولیه برمی گردد. در این تست واکنش فوق را در آزمایشگاه بوجود می آوریم. یعنی معادلِ تستِ اپتوکینتیک، فرد نشسته در ترن است.
2- نیستاگموس پاتولوژیک: اکتسابی است و با واسطه تحریک بیماری سیستم تعادلی لابیرنتی ( محیطی ) یا سیستم تعادلی مرکزی ( مرکزی)، بوجود می آیند.
علاوه بر نیستاگموس، حرکات دیگری نیز در چشم وجود دارند که عبارتند از:
1-حرکات ساکادی : حرکاتی باسرعت تند که باعث جابجایی سریع کره جشم می شوند. مثال واضح آن موقعی است که در یک اتاق تاریک، بطور نامنظم و مکرر و در جهات مختلف چراغی روشن شود. حرکات سریع چشم در راستای دیدن چراغ ( بعبارت دیگر آوردن تصویر نور بر روی جسم زرد شبکیه ) حرکات ساکادی هستند که با تاخیری کوتاه نسبت به محرک وارده، چشم را بطرف محرک، حرکت میدهند.
2- حرکات پرسوئیت : برخلاف مورد فوق، حرکات پرسوئیتی حرکاتی ظریف هستند که در راستای حفظ تصویر یک شیء متحرک بر روی شبکیه انجام می شوند. مثال آن در موقعی است که اتومبیلی در مسیر دید ما از چپ به راست در حال حرکت است. چشم در تعقیب این شیء ( و بالطبع جهت بهتر دیدن آن ) بایستی تصویر را بر روی جسم زرد شبکیه نگهدارد لذا حرکاتی ظریف در راستای حرکت شیء مورد نظر رخ میدهد که به آنها پرسوئیت گویند. در واقع حرکات پرسوئیت در تعقیب اشیا در چشم ایجاد میشود.
ارزش نیستاگموس چیست ؟
سوال مهم این است که این حرکات چشمی چه سودی دارند؟ بطور ساده می توان گفت که با کمک مکانیسم های پیچیده ای که در رابطه تنگاتنگ سیستم تعادلی و مغز و بینایی وجود دارد، انسان قادر است تصویر شیء را که می خواهد ببیند، بر روی جسم زرد شبکیه نگهدارد تا حداکثر بینایی حاصل شود و حرکات شیء یا حرکات بدن و سر تغییری در تصویر ایجاد نکند زیرا اگر حرکتی در سر انسان رخ دهد و مکانیسم های جبرانی نتوانند با ایجاد حرکات اصلاحیِ چشم، تصویر را بر روی شبکیه نگهدارند، فرد دید واضحی از شیء مورد نظر نخواهد داشت.
برای ساده تر شدن مطلب می توان مثالهای زیر را مطرح نمود:
.اگر حرکات پرسوئیتی چشم وجود نداشتند نمی توانستیم تصویر کاملاً واضحی از یک شیء در حال حرکت بطور مداوم داشته باشیم
- اگر حرکات نیستاگموسی وجود نداشتند درون قطار قادر نبودیم محیط بیرون را لحظه به لحظه تماشا کنیم و تصاویر مانند یک نوار فیلم مبهم و تار از معرض دید ما رد می شدند. در مثال حاضر، تصویر اشیاء بیرون را با یک حرکت آرام در خلاف جهت حرکت قطار دنبال می کنیم و پس از آنکه شیء از حوزه دید ما خارج شد، با یک حرکت ساکادی چشم به نقطه اولیه برگردانده می شود.
در انتهای این توضیحات کلی بایستی گفت که نیستاگموس یک علامت است و یک تشخیص نیست. بررسی آن از لحاظ اتیولوژی و مطالعه خصوصیات آن باعث میشود که به تشخیص عاملی که آنرا ایجاد میکند برسیم و باز هم تاکید می کنیم که:
. 1- سرگیجه ای که حقیقی باشد بایستی نیستاگموس داشته باشد
. 2- هر نیستاگموسی پاتولوژیک نیست
